Α) Η θρησκευτική ελευθερία στο πλαίσιο της ΕΣΔΑ & Β)Τα θρησκευτικά σύμβολα στο χώρο εργασίας
Γραφεί η Βασιλική Ζάχου, Δικηγόρος
Α) Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το θεμελιώδες δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας κατοχυρώνεται στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) [1]. Ωστόσο, το γεγονός ότι πρόκειται για θεμελιώδες δικαίωμα δε συνεπάγεται ότι οι φορείς τους έχουν δικαίωμα απεριόριστης άσκησής του [2].
Με άλλα λόγια, στη θρησκευτική ελευθερία επιβάλλονται περιορισμοί οι οποίοι είτε καθορίζονται με ρητό τρόπο εντός του κειμένου της ΕΣΔΑ, είτε ανακύπτουν με την εισαγωγή του δικαιώματος σε ένα γενικότερο φάσμα δικαιωμάτων και ελευθεριών που τυγχάνουν προστασίας όχι μόνο σε επίπεδο εθνικού[3].
Όσον αφορά τους περιορισμούς της θρησκευτικής ελευθερίας που κατοχυρώνουν οι διατάξεις της ΕΣΔΑ μπορεί να γίνει διάκρισή τους σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται οι γενικοί περιορισμοί που προβλέπει το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ, ενώ στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι ειδικοί περιορισμοί που ορίζει το άρθρο 9 παρ. 1 ΕΣΔΑ που τυγχάνουν εφαρμογής μόνο επί της θρησκευτικής ελευθερίας. Ειδικότερα, όσον αφορά την επιβολή των γενικών περιορισμών σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, στη διάταξη του άρθρου 15 ΕΣΔΑ ορίζεται ότι αν υφίστανται συνθήκες πολέμου ή άλλου δημόσιου κινδύνου που είναι απειλητικές για την επιβίωση του έθνους, κάθε «Υψηλό Συμβαλλόμενο Μέλος» μπορεί να λάβει μέτρα κατά παρέκκλιση των υποχρεώσεων που επιβάλλει η συγκεκριμένη Σύμβαση, στο βαθμό που θεωρείται απόλυτα απαραίτητο λαμβανομένων υπόψη των συνθηκών, υπό την προϋπόθεση ότι τα μέτρα που θα ληφθούν δεν έρχονται σε αντίθεση με άλλες επιβαλλόμενες από το διεθνές δίκαιο υποχρεώσεις. Στόχος του εν λόγω άρθρου είναι να επέλθει επίλυση στις συγκρούσεις μεταξύ της θρησκευτικής ελευθερίας και του εθνικού συμφέροντος, στο όνομα του οποίου μπορούν να δικαιολογηθούν περιορισμοί και επί άλλων ελευθεριών που είναι κατοχυρωμένες από το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης [4].
Ωστόσο, από πρακτικής απόψεως θεωρείται ότι δεν υφίσταται πιθανότητα να επιβληθεί θεμιτός περιορισμός σύμφωνα με το άρθρο 15, ήτοι είναι πάρα πολύ δύσκολο να προκύψουν τόσο σοβαρές συνθήκες που να απειλούν το γενικό συμφέρον και άρα να είναι δικαιολογημένοι οι επιβαλλόμενοι περιορισμοί στην ελευθερία της σκέψης, της θρησκείας και της συνείδησης του ατόμου, ενώ με βάση τις διατάξεις των άρθρων 15 παρ. 1 και 53 ΕΣΔΑ γεννάται δέσμευση για τα συμβαλλόμενα μέρη να μην επιβάλλουν περιορισμούς στα εγγυημένα από την ΕΣΔΑ δικαιώματα, πέρα από το επιτρεπτό όριο με βάση τις διεθνείς δεσμεύσεις τους [5].
Αναφορικά με τους ειδικούς περιορισμούς στο δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, σχετική πρόβλεψη υπάρχει στο άρθρο 9 παρ. 2 της ΕΣΔΑ. Όπως ορίζει το συγκεκριμένο άρθρο στην ελεύθερη εκδήλωση της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν μπορούν να επιβληθούν άλλοι περιορισμοί από εκείνους που προβλέπει ο νόμος και είναι απαραίτητοι, σε μια κοινωνία δομημένη δημοκρατικά, για την προστασία της δημόσιας ασφάλειας, τάξης και υγείας, ή την υπεράσπιση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων ατόμων. Συνεπώς, για να δικαιολογηθούν οι περιορισμοί στην εκδήλωση της θρησκευτικής πίστης απαιτείται να υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο νόμο, να επιβάλλεται για λόγους ικανοποίησης δημόσιου συμφέροντος και ο περιορισμός να είναι σύμφωνος με την αρχή της αναλογικότητας σε μια δημοκρατική κοινωνία [6].
Β) Γενική αρχή του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί η ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας, την οποία κατοχυρώνουν οι συνταγματικές προσταγές των κρατών μελών και διατυπώνεται στη διάταξη του άρθρου 10 παρ. 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης [7], το οποίο καλύπτει και την ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών φρονημάτων. Η διευρυμένη ερμηνεία του όρου «θρησκεία» είναι το θεμέλιο της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ [8] ώστε να περιλαμβάνει όχι μόνο το forum internum, την ύπαρξη θρησκευτικής πίστης, αλλά και το forum externum, τη δημόσια εκδήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων [9].
Η συνδετική σχέση μεταξύ της θρησκείας και των εργασιακών σχέσεων είναι ένα ζήτημα που θέτει προβληματισμούς στην έννομη τάξη της ΕΕ αλλά και στις έννομες τάξεις των κρατών μελών. Έχει άμεση σύνδεση με την αρχή της ισότητας στον εργασιακό χώρο, την ελευθερία του επιχειρείν και την πολυφωνία στις θρησκευτικές πεποιθήσεις [10].
Η ίση μεταχείριση στον εργασιακό χώρο ρυθμίζεται με την ανωτέρω Οδηγία η οποία συνιστά το κύριο νομοθέτημα που διαμορφώνει το γενικό νομικό πλαίσιο για την ίση μεταχείριση στον τομέα της απασχόλησης και της εργασίας [11]. Βέβαια, η πρακτική που εφαρμόζουν ορισμένες επιχειρήσεις να επιβάλλουν στους εργαζομένους τους, μέσω των εσωτερικών κανονισμών, καθεστώς πολιτικής ουδετερότητας, απαγορεύοντας σε αυτούς να φέρουν στον εργασιακό τους χώρο οποιοδήποτε σύμβολο δηλωτικό των θρησκευτικών, πολιτικών ή ιδεολογικών τους απόψεων, τίθεται υπό αμφισβήτηση, αν δηλαδή είναι σύμφωνη με το δικαίωμα των εργαζομένων για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και της θρησκευτικής ελευθερίας τους. Περαιτέρω, αναπτύσσεται προβληματισμός εάν τέτοιου τύπου εσωτερικοί κανονισμοί και δεσμεύσεις εργαζομένων, αποτελούν απαγορευμένη διάκριση για λόγους θρησκευτικών πεποιθήσεων [12].
Αρχικά, την χρήση συμβόλων προς έκφραση της θρησκευτικής πίστης καλύπτει η πρόβλεψη της διάταξης του άρθρου 10 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή η διάταξη της «ελευθερίας σκέψης, συνείδησης και θρησκείας». Από την άλλη πλευρά, η οποιαδήποτε μορφής ουδετερότητας που επιβάλλεται στους εργαζόμενους μιας επιχείρησης, αποτελεί επιλογή της τελευταίας και απόφαση της διεύθυνσης, η οποία συνδέεται άμεσα με τη λειτουργία της επιχείρησης καθώς και με τη φήμη της. Η πρακτική ουδετερότητας μπορεί να θεωρηθεί ως θεμιτός σκοπός και πρέπει να εφαρμόζεται για εξυπηρέτηση πραγματικής ανάγκης της επιχείρησης, όπως είναι για παράδειγμα η αποτροπή αντιπαραθέσεων στο κοινωνικό σύνολο και η ουδετερότητα της εικόνας που θέλει να εμφανίζει ο εργοδότης απέναντι στους πελάτες του [13].
Πηγές
[1] Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_ell
[2] Α. Παπαιωάννου, ‘ Η θρησκευτική ελευθερία στο σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ: Οι περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας’ https://www.arthro-13.com/news/i-thriskeytiki-eleytheria-sto-systima-prostasias-ton-dikaiomaton-tis-esda-oi-periorismoi-tis-thriskeytikis-eleytherias/
[3] ο.π. υπ. 24
[4] ο.π. υπ. 24
[5] ο.π. υπ. 24
[6] ο.π. υπ. 24
[7] Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης https://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf
[8] Οδηγία 2000/78/ΕΚ https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/ALL/?uri=celex%3A32000L0078
[9] Π-Ο Κατσούλας, ‘Σχολιασμός της ΔΕΕ C-804/18 & C-341/19’ https://www.offlinepost.gr/2021/07/31/sxoliasmos-tis-dee-c-804-18-c-341-19/
[10] ο.π. υπ. 31
[11] ο.π. υπ. 31