ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ PTSD
Η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (Post Traumatic Stress Disorder – PTSD) αποτελεί μια ψυχική διαταραχή η οποία προκύπτει από την ατομική βίωση ή την προσωπική θέαση ενός γεγονότος το οποίο, σύμφωνα με το άτομο, αποτελεί κίνδυνο για το ίδιο ή απειλεί τη σωματική ασφάλεια και ακεραιότητα του ατόμου. Συνάμα, το γεγονός αυτό προκαλεί στο άτομο αισθήματα φόβου, τρόμου ή αβοηθησίας (American Psychological Association, 2023). Παραδείγματα σχετικών γεγονότων αποτελούν η βία (σωματική, σεξουαλική κλπ.), ένας πόλεμος, μια φυσική καταστροφή, ένα αεροπορικό ή αυτοκινητικό δυστύχημα κ.ά. Δεν είναι όμως πάντοτε απαραίτητο πως ένα τραυματικό γεγονός είναι ακραίο, όπως τα τελευταία τρία. Γεγονότα που επιφέρουν έντονη συναισθηματική αναστάτωση -όπως η βία που προαναφέρθηκε- μπορούν εξίσου να συνεισφέρουν στην εμφάνιση της διαταραχής (Asalgoo et al., 2015). Βέβαια, η θεώρηση ενός γεγονότος ως απειλητικό ή μη, και εάν ναι, σε ποιον βαθμό, είναι κάτι το οποίο διαφέρει από άτομο σε άτομο (Holbrook et al., 2001). Το PTSD ως διαταραχή χαρακτηρίζεται από την παρουσία μίας ποικιλίας από συμπτώματα για μακρά χρονικά διαστήματα κατόπιν της βίωσης ή της μαρτυρίας ενός από τα γεγονότα που αναφέρθηκαν (ή παρόμοια) (Rosenberg & Kosslyn, 2011), και τα οποία παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω. Επιπλέον, στο παρόν άρθρο θα αναπτυχθούν οι αιτιολογικοί παράγοντες για τη διαταραχή, οι λόγοι για τους οποίους ορισμένα άτομα που εκτέθηκαν σε τραυματικά γεγονότα αναπτύσσουν τη διαταραχή, ενώ άλλα όχι και τέλος θα αναφερθούν οι θεραπευτικές παρεμβάσεις που αξιοποιούνται για την αντιμετώπιση αυτής.
ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ PTSD
Το PTSD είναι μια διαταραχή, που, όπως προαναφέρθηκε, διακρίνεται από μία ποικιλία από συμπτώματα, τα οποία στην πλειονότητα των περιπτώσεων εμφανίζονται κατά τον πρώτο μήνα που ακολουθεί του τραυματικού γεγονότος. Βέβαια, ορισμένες φορές τα συμπτώματα ενδέχεται να εμφανισθούν πολλούς μήνες ή ακόμα και χρόνια κατόπιν του τραυματικού γεγονότος (National Health Service, 2022). Σε περιπτώσεις καθυστερημένης έναρξης των συμπτωμάτων (Delayed onset PTSD), η εμφάνιση της διαταραχής είναι στενά συνδεδεμένη με καταπιεσμένες αναμνήσεις ή νέα ερεθίσματα που θυμίζουν το τραύμα (Snyder, 2008). Τονίζεται ότι για να διαγνωσθεί η διαταραχή, τα συμπτώματα τα οποία αναπτύσσονται παρακάτω θα πρέπει να έχουν διάρκεια παραπάνω του ενός μηνός. Σε διαφορετική περίπτωση, εάν δηλαδή τα συγκεκριμένα συμπτώματα διαρκέσουν για λιγότερο από 30 ημέρες κατόπιν του απειλητικού γεγονότος, τότε το άτομο περιορίζεται στην αρχική διάγνωση του οξέος στρες που λαμβάνεται κατόπιν του τραυματικού γεγονότος. Τονίζεται δε πως εφόσον το άτομο είναι ελεύθερο συμπτωμάτων ύστερα από έναν μήνα, δεν θεωρείται ότι πάσχει από κάποια διαταραχή του φάσματος των διαταραχών σχετιζόμενων με το τραύμα (American Psychiatric Organization, 2013). Αναφορικά με τα κυριότερα συμπτώματα του PTSD, σε αυτά συγκαταλέγονται τα εξής: Αρχικά, οι πάσχοντες μπορεί να νιώθουν πως ζουν ξανά το τραυματικό γεγονός, όπως για παράδειγμα μέσω flashbacks, εφιαλτών, επαναλαμβανόμενων και αγχωτικών εικόνων ή αισθήσεων, σωματικών ενοχλήσεων (πχ. πόνος, εφίδρωση, αδιαθεσία κ.ά.). Σε ότι σχετίζεται με τα flashbacks, θα πρέπει να τονιστεί πως αυτά δεν συνιστούν μονάχα αναμνήσεις του γεγονότος, αλλά πλήρεις αισθητηριακές αναβιώσεις του τραυματικού γεγονότος (εικόνες, οσμές, ήχους κ.λπ.) (Heades, n.d.). Συνάμα, τα άτομα με PTSD προσπαθούν να αποφύγουν άτομα ή μέρη που τους θυμίζουν το τραυματικό γεγονός, ή γενικότερα, να μιλούν για αυτό σε άλλους. Αντ’ αυτού, προσπαθούν να αποσπάσουν την προσοχή τους από αυτό μέσω της προσήλωσης στην εργασία ή σε ενδιαφέροντά τους (National Health Service, 2022). Παράλληλα, στα κοινά συμπτώματα της διαταραχής συμπεριλαμβάνεται και η ευερεθιστότητα και η αντιδραστικότητα. Αναλυτικότερα, οι πάσχοντες μπορεί να νιώθουν τρομαγμένοι, να εμφανίζουν ξεσπάσματα επιθετικότητας και θυμού, να λαμβάνουν μέρος σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, όπως επίσης και να δυσκολεύονται στη συγκέντρωση αλλά και στην έλευση ή/και τη διατήρηση του ύπνου. Τέλος, στα γνωστικά και συναισθηματικά συμπτώματα της διαταραχής, περιλαμβάνονται ενδεικτικά: η δυσκολία ανάκλησης καίριων πληροφοριών για το τραυματικό γεγονός, οι αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό, η κυριαρχία αρνητικών συναισθημάτων όπως ο φόβος, η ντροπή και ο θυμός, το αίσθημα κοινωνικής απομόνωσης, η απόδοση ενοχών στον εαυτό ή στους άλλους κ.ά. (National Institute of Mental Health, 2023).
ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ PTSD
Το PTSD αποτελεί μία διαταραχή που εξαρτάται μεταξύ άλλων και από βιολογικούς παράγοντες. Ειδικότερα, στα άτομα με PTSD παρατηρούνται αρχικά αλλαγές στην λειτουργία του εγκεφάλου και πιο συγκεκριμένα σε περιοχές που συνδέονται με τα συναισθήματα, την πάλη μάχης ή φυγής και τη μνήμη, μεταξύ των οποίων η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος και ο προμετωπιαίος λοβός (Britton & Rauch, 2009). Για παράδειγμα, σε άτομα με PTSD η αμυγδαλή (η οποία ενεργοποιείται σε περιπτώσεις κινδύνου ή απειλής) φαίνεται πως ανταποκρίνεται πιο ενεργά σε συναισθηματικά ερεθίσματα. Αναφορικά επίσης με τον ιππόκαμπο των ατόμων με PTSD, η μειωμένη δραστηριότητα αυτού δυσχεραίνει τη διάκριση μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος, εξηγώντας έτσι τη βίωση των flashbacks ως παροντικά γεγονότα (Nolen-Hoeksema, 2020). Ταυτόχρονα, οι ασθενείς με PTSD παρουσιάζουν βιοχημικές μεταβολές, και συγκεκριμένα έχουν χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης σε ηρεμία (Yehuda et al., 2012). Η κορτιζόλη είναι μια ορμόνη η οποία μειώνει τη δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος (ΣΝΣ) αφότου ένα άτομο βιώσει στρες. Επομένως, τα ήδη χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης παρατείνουν τη δραστηριότητα του ΣΝΣ μετά το στρες. Αυτό έχει ως απότοκο τα άτομα να φοβούνται να έρθουν σε επαφή με ερεθίσματα που συνδέονται με το τραυματικό γεγονός και έτσι να αναπτύξουν PTSD (Ballenger et al., 2004). Τέλος, σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του PTSD κατέχει και ο γενετικός παράγοντας, με την προδιάθεση για την ανάπτυξη PTSD να είναι κληρονομική (Smoller, 2016).
ΓΙΑΤΙ ΟΡΙΣΜΕΝΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΥΝ PTSD ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΟΧΙ; – ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ PTSD
Κατά τη μελέτη της αιτιολογίας του PTSD, συχνά εγείρεται το ερώτημα του γιατί ορισμένα άτομα που βιώνουν ένα απειλητικό γεγονός αναπτύσσουν PTSD, ενώ άλλα όχι. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα εξαρτάται από δύο ομάδες παραγόντων: τους παράγοντες κινδύνου και τους παράγοντες ανθεκτικότητας του ατόμου. Αναφορικά με την πρώτη κατηγορία, δηλαδή τους παράγοντες κινδύνου, φαίνεται πως υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που αυξάνουν τις πιθανότητες εκδήλωσης PTSD μετά την εμπειρία ενός απειλητικού γεγονότος. Ειδικότερα, υψηλότερο κίνδυνο για αναπτύξουν PTSD μετά την έκθεση σε ένα τραυματικό γεγονός συντρέχουν άτομα τα οποία φέρουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Αρχικά, έχουν περάσει ξανά κάποιο τραυματικό γεγονός στη ζωή τους (δίχως να αναπτύξουν PTSD). Επιπλέον, έχουν βιώσει τα ίδια ή ήταν μάρτυρες σκηνών βίας. Ακόμα, δεν έχουν κοινωνική υποστήριξη κατόπιν του τραυματικού γεγονότος. Επιπλέον, άτομα που έζησαν κάποιο άλλο στρεσογόνο γεγονός μετά το τραυματικό γεγονός (πχ. απώλεια αγαπημένων προσώπων, απώλεια εργασίας κ.λπ.). (National Institute of Mental Health, 2023). Τέλος, άτομα που είχαν μία κακή ποιότητα προκόλλησης μεταξύ των ιδίων και της μητέρας τους κατά την παιδική ηλικία (Enlow et al., 2013). Σχετικά με τον δεύτερο παράγοντα, δηλαδή τους παράγοντες ανθεκτικότητας του ατόμου, υπάρχουν ποίκιλα χαρακτηριστικά τα οποία συνδράμουν στη μείωση των πιθανοτήτων εμφάνισης PTSD μετά την έκθεση σε ένα τραυματικό γεγονός. Πιο αναλυτικά, αρχικά, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η αναζήτηση αλλά και η λήψη υποστήριξης από το κοινωνικό περιβάλλον των ατόμων. Επιπρόσθετα, σημαντική κρίνεται η αποδοχή του τραυματικού γεγονότος και η «εκμετάλλευσή» του ως ένα γεγονός από το οποίο τα άτομα που το βίωσαν μπορούν να μάθουν από αυτό. Ακόμα, η προετοιμασία και ανάπτυξη στρατηγικών αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων θεωρείται επίσης ωφέλιμη (National Institute of Mental Health, 2023). Τέλος, η σωστή ρύθμιση των συναισθημάτων θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει στη αποφυγή ανάπτυξης PTSD μετά την έκθεση σε τραυματικά συμβάντα (Pencea et al., 2020).
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ PTSD
Η θεραπευτική αντιμετώπιση του PTSD διακρίνεται κυρίως σε 2 τομείς: την ψυχοθεραπευτική και την φαρμακευτική αντιμετώπιση (Nolen-Hoeksema, 2020). Αναφορικά με το φαρμακευτικό κομμάτι, για την αντιμετώπιση του PTSD συνήθως συνταγογραφούνται φάρμακα των κατηγοριών SSRI ή SNRI. Πάντοτε η χορήγηση του εκάστοτε φαρμάκου και η ρύθμιση της δόσης που θα λάβει ο ασθενής είναι εξατομικευμένη και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως η βαρύτητα των συμπτωμάτων, η ύπαρξη άλλων διαταραχών ψυχικής υγείας κ.λπ. (Schrader & Ross, 2021). Σε ότι αφορά από την άλλη το ψυχοθεραπευτικό σκέλος, συνήθως προτιμώνται είτε η Ψυχοδυναμική, είτε η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) (Barlow et al., 2018). Στην CBT, κύριος στόχος της θεραπείας είναι η τροποποίηση της αποφυγής των συμπεριφορών του τραύματος (πχ. αποφυγή σκέψης ή συζήτησης σχετικά με αυτό, ή αποφυγή σχετικών με το τραύμα ατόμων ή τοποθεσιών κ.λπ.), μέσω της ανακατασκευής αυτών των σκέψεων με άλλες, περισσότερο λειτουργικές (Shubina, 2014). Αυτό επιτυγχάνεται μέσω διάφορων εργαλείων της CBT, με κυριότερο αυτό της έκθεσης στο τραυματικό γεγονός, με σκοπό την αποδυνάμωση των καταστροφικών σκέψεων και ερμηνειών που έχει ο ασθενής για αυτό (Reineckie & Clark, 2005, όπως αναφέρεται σε Shubina, 2014). Ωστόσο, υπογραμμίζεται ότι στη CBT, η έκθεση στο τραύμα (‘exposure therapy’) είναι μεθοδική και πάντοτε εφαρμόζεται σε ελεγχόμενο περιβάλλον, προκειμένου αποφευχθεί η επαναβίωση του τραυματικού γεγονότος (Rothbaun & Scwhart, 2002). Στην Ψυχοδυναμική θεραπεία από την άλλη, κύριος στόχος είναι η παρατήρηση και ο εντοπισμός των αρνητικών συναισθημάτων και των μηχανισμών άμυνας που έχει αναπτύξει ο ασθενής. Συνάμα, τεχνικές όπως η μεταβίβαση – αντιμεταβίβαση βοηθούν στην αποτελεσματική επεξεργασία αρνητικών συναισθημάτων (πχ. δυσπιστία, φόβος, θυμός, ενοχή) (Busch & Milrod, 2018). Πέραν όμως των δύο θεραπευτικών προσεγγίσεων που αναλύθηκαν παραπάνω, μία ακόμα μορφή ψυχοθεραπείας που έχει αναδυθεί τα τελευταία χρόνια για τη διαταραχή είναι το EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing). Κατά τη διάρκεια της συγκριμένης μορφής ψυχοθεραπείας, ο ασθενής καλείται να αναβιώσει πληροφορίες που συνδέονται με το τραυματικό γεγονός, ενώ ο ίδιος βιώνει αμφίπλευρο ερεθισμό, συνήθως στα μάτια. Έτσι, μέσω του ερεθισμού αυτού, θεωρείται ότι μειώνεται η ‘ζωντάνια’ και η συναισθηματική ένταση των τραυματικών αναμνήσεων (American Psychological Association, 2025). Αξίζει να σημειωθεί ότι η θεραπεία EMDR έχει φανεί αποτελεσματική για την αντιμετώπιση του PTSD από πολυάριθμες επί του θέματος έρευνες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συνοψίζοντας, το PTSD αποτελεί μια ψυχική διαταραχή που εμφανίζεται μετά τη βίωση ή τη μαρτυρία ενός απειλητικού γεγονότος (πχ. πολέμοι, δυστυχήματα, φυσικές καταστροφές). Τα συμπτώματα της διαταραχής περιλαμβάνουν την επαναβίωση του τραυματικού γεγονότος, την αποφυγή προσώπων ή τοποθεσιών που θυμίζουν το γεγονός, την αύξηση της ευερεθιστότητας και της αντιδραστικότητας, την απώλεια μνήμης για σημαντικές πληροφορίες που αφορούν το γεγονός, κοινωνική απομόνωση κ.ά. Αναφορικά με την αιτιολογία της διαταραχής, φέρεται πως σε αυτή συνδράμουν τόσο βιολογικοί (πχ. αλλαγές στη λειτουργία εγκεφαλικών δομών [πχ. αμυγδαλή, ιππόκαμπος, προμετωπιαίος λοβός], βιοχημικές μεταβολές όπως χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης σε ηρεμία και γενετικοί παράγοντες)., όσο και κοινωνικοί (ύπαρξη υποστηρικτικού περιβάλλοντος) και ψυχολογικοί (ανάπτυξη μηχανισμών άμυνας και προετοιμασία για αντιμετώπιση στρεσογόνων καταστάσεων) παράγοντες. Παράλληλα, η θεραπευτική αντιμετώπιση του PTSD αποτελείται από τη φαρμακοθεραπεία (αντικαταθλιπτικά SSRI και SNRI) και την ψυχοθεραπεία (συνήθως CBT ή ψυχοδυναμική, αλλά και η αναδυόμενη EMDR). Τονίζεται ότι η ανάρρωση από το PTSD δεν συνιστά μια γραμμική διαδικασία, αλλά απαιτεί χρόνο, ένα ισχυρό θεραπευτικό πλαίσιο και εμπιστοσύνη μεταξύ του ασθενή και των ειδικών ψυχικής υγείας (Howard et al., 2022). Τέλος, η μετατραυματική ανάπτυξη αποτελεί συνιστά μία αρκετά θετική προοπτική για την εξέλιξη του ατόμου μετά το πέρας της θεραπείας (Henson et al., 2021).
Γράφει ο Μιχάλης Καλογιάννης, Εθελοντής Ψυχολόγος στο IASIS at Centro
Λίστα Αναφορών
American Psychological Association (2023). Post Traumatic Stress Disorder. Ανακτήθηκε Οκτώβριος 3, 2025, από: https://dictionary.apa.org/posttraumatic-stress-disorder
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
American Psychological Association (2025). Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) Therapy. Ανακτήθηκε Οκτώβριος 25, 2025, από: https://www.apa.org/ptsd-guideline/treatments/eye-movement-reprocessing
Asalgoo, S., Jahromi, G. P., Meftahi, G. H., & Sahraei, H. (2015). Posttraumatic stress disorder (PTSD): mechanisms and possible treatments. Neurophysiology, 47(6), 482–489. https://doi.org/10.1007/s11062-016-9559-9
Ballenger, J. C., Davidson, J. R., Lecrubier, Y., Nutt, D. J., Marshall, R. D., Nemeroff, C. B., Shalev, A. Y., & Yehuda, R. (2004). Consensus statement update on posttraumatic stress disorder from the international consensus group on depression and anxiety. The Journal of clinical psychiatry, 65 Suppl 1, 55–62. Ανακτήθηκε από: https://scispace.com/pdf/consensus-statement-update-on-posttraumatic-stress-disorder-mmswue2ha6.pdf
Barlow, D. H., Duran, V. M. & Hoffman, S. G. (2018). Abnormal Psychology: An Integrative Approach. Cengage Learning.
Britton, J. C., & Rauch, S. L. (2009). Neuroanatomy and neuroimaging of anxiety disorders. Στο M. M. Antony & M. B. Stein (Eds.), Oxford handbook of anxiety and related disorders (σ. 97–110). Oxford University Press.
Busch, F. N., & Milrod, B. L. (2018). Trauma-Focused Psychodynamic Psychotherapy. Psychiatric Clinics of North America, 41(2), 277–287. https://doi.org/10.1016/j.psc.2018.01
Enlow, M. B., Egeland, B., Carlson, E., Blood, E., & Wright, R. J. (2013). Mother–infant attachment and the intergenerational transmission of posttraumatic stress disorder. Development and Psychopathology, 26(1), 41–65. https://doi.org/10.1017/s0954579413000515
Heades, R. (n.d.). Managing and preventing PTSD flashbacks. Ανακτήθηκε Οκτώβριος 26, 2025, από: https://www.priorygroup.com/blog/managing-and-preventing-ptsd-flashbacks#:~:text=PTSD%20flashbacks%20are%20intense%2C%20involuntary,associated%20with%20the%20original%20trauma.
Henson, C., Truchot, D., & Canevello, A. (2020). What promotes post traumatic growth? A systematic review. European Journal of Trauma & Dissociation, 5(4), 100-195. https://doi.org/10.1016/j.ejtd.2020.100195
Holbrook, T. L., Hoyt, D. B., Stein, M. B., & Sieber, W. J. (2001). Perceived threat to life predicts posttraumatic stress disorder after major trauma: risk factors and functional outcome. The Journal of trauma, 51(2), 287–293. https://doi.org/10.1097/00005373-200108000-00010
Howard, R., Berry, K., & Haddock, G. (2021). Therapeutic alliance in psychological therapy for posttraumatic stress disorder: A systematic review and meta‐analysis. Clinical Psychology & Psychotherapy, 29(2), 373–399. https://doi.org/10.1002/cpp.2642
Pencea, I., Munoz, A. P., Maples-Keller, J. L., Fiorillo, D., Schultebraucks, K., Galatzer-Levy, I., Rothbaum, B. O., Ressler, K. J., Stevens, J. S., Michopoulos, V., & Powers, A. (2019). Emotion dysregulation is associated with increased prospective risk for chronic PTSD development. Journal of Psychiatric Research, 121, 222–228. https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2019.12.008
Rosenberg, R. & Kosslyn, S. (2011). Abnormal Psychology. Worth Publishers.
Rothbaum, B. O., & Schwartz, A. C. (2002). Exposure therapy for posttraumatic stress disorder. American Journal of Psychotherapy, 56(1), 59–75. https://doi.org/10.1176/appi.psychotherapy.2002.56.1.59
Schubert, S., & Lee, C. W. (2009). Adult PTSD and its treatment with EMDR: A review of controversies, evidence, and theoretical knowledge. Journal of EMDR Practice and Research, 3(3), 117–132. https://doi.org/10.1891/1933-3196.3.3.117
Snyder, M. (2008). Late-Onset posttraumatic stress disorder. Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services, 46(11), 39–44. https://doi.org/10.3928/02793695-20081101-10
National Health Service (2022). Symptoms – Post-traumatic stress disorder. Ανακτήθηκε Οκτώβριος 6, 2025, από: https://www.nhs.uk/mental-health/conditions/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/symptoms/
National Institute of Mental Health (2023). Post-Traumatic Stress Disorder. Ανακτήθηκε Οκτώβριος 6, 2025, από: https://www.nimh.nih.gov/health/publications/post-traumatic-stress-disorder-ptsd
Nolen-Hoeksema, S. (2020). Abnormal Psychology (8th ed). McGraw-Hill Education.
Schrader, C., & Ross, A. (2021). A Review of PTSD and Current Treatment Strategies. Missouri medicine, 118(6), 546–551. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8672952/pdf/ms118_p0546.pdf
Shubina, I. (2015). Cognitive-behavioral Therapy of Patients with Ptsd: Literature Review. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 165, 208– 216. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.12.624
Smoller J. W. (2016). The Genetics of Stress-Related Disorders: PTSD, Depression, and Anxiety Disorders. Neuropsychopharmacology : official publication of the American College of Neuropsychopharmacology, 41(1), 297–319. https://doi.org/10.1038/npp.2015.266
Valiente-Gómez, A., Moreno-Alcázar, A., Treen, D., Cedrón, C., Colom, F., Pérez, V., & Amann, B. L. (2017). EMDR beyond PTSD: A Systematic Literature Review. Frontiers in Psychology, 8, 1–10. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2017.01668
Yehuda, R., Pratchett, L., & Pelcovitz, M. (2012). Biological contributions to PTSD: Differentiating normative from pathological response. Στο J. G. Beck & D. M. Sloan (Eds.), The Oxford handbook of traumatic stress disorders (σ. 159–174). Oxford University Press.