Εισαγωγή
Η μελέτη των εθιστικών συμπεριφορών που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου και των ψηφιακών παιγνίων έχει αναδειχθεί σε κεντρικό αντικείμενο της σύγχρονης ψυχολογικής έρευνας, καθώς η συνεχής έκθεση σε περιβάλλοντα άμεσης ενίσχυσης αναδιαμορφώνει τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα ρυθμίζουν τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα και την ανάγκη για κοινωνική αποδοχή (Pan et al., 2020). Η ένταξη της Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού στα σύγχρονα διαγνωστικά συστήματα, σε συνδυασμό με την ευρεία διάδοση των διαδικτυακών πρακτικών στους νέους, υπογραμμίζει την ανάγκη για θεωρητικές αποσαφηνίσεις. Ιδιαίτερη σημασία έχει η εμβάθυνση στους μηχανισμούς που καθορίζουν τη μετάβαση από την υψηλή εμπλοκή στην παθολογική χρήση (Brand et al., 2020).
Διαγνωστική Ταξινόμηση και Επιδημιολογική Δομή των Εθιστικών Διαδικτυακών Συμπεριφορών
Η κατανόηση της δομής των εθιστικών διαδικτυακών συμπεριφορών προϋποθέτει τη διάκριση μεταξύ των διαφορετικών μορφών ψηφιακής εμπλοκής, καθώς η επιδημιολογική διακύμανση αντανακλά τη διαφοροποίηση των κοινωνικών και αναπτυξιακών πλαισίων μέσα στα οποία διαμορφώνονται τα μοτίβα χρήσης (Pan et al., 2020). Η ειδική κατηγορία της Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού (IGD) εντάσσεται σε ένα αυστηρότερο σύστημα κριτηρίων και διαφοροποιείται από τη γενικευμένη διαδικτυακή εξάρτηση, δεδομένου ότι βασίζεται σε στοχευμένους συμπεριφορικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς (Pan et al., 2020). Η διάκριση ανάμεσα στα φαινόμενα υψηλής ενασχόλησης και στις κλινικά σημαντικές μορφές εξάρτησης αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την εννοιολογική ακρίβεια της ταξινόμησης, καθώς τα συμπτώματα που οργανώνουν τη διαταραχή συνδέονται με διεργασίες αναστολής, αυτορρύθμισης και προσαρμοστικής λειτουργικότητας (Brand et al., 2020). Στο ίδιο πλαίσιο, η τυπολογία των βαθμίδων εμπλοκής αποτυπώνει τη σημασία των κινήτρων, της λειτουργικής επίπτωσης και της δυναμικής της συμπεριφοράς στη διαγνωστική διαφοροποίηση, διότι η απλή ένταση της χρήσης δεν αρκεί για να καθορίσει τη μετάβαση από προσαρμοστική σε δυσλειτουργική συμπεριφορά (André et al., 2020).
Νευροψυχολογικοί και Γνωσιακοί Μηχανισμοί που Θεμελιώνουν τις Εθιστικές Ψηφιακές Συμπεριφορές
Οι νευροψυχολογικές διεργασίες που θεμελιώνουν την εθιστική συμπεριφορά συνδέονται άμεσα με τη λειτουργία του συστήματος ανταμοιβής και των εκτελεστικών λειτουργιών, καθώς η συνεχής έκθεση σε ψηφιακά περιβάλλοντα ενίσχυσης μεταβάλλει την αντιδραστικότητα των σχετικών νευρωνικών κυκλωμάτων (Legault et al., 2021). Η επεξεργασία των ενισχυτικών ερεθισμάτων στο πλαίσιο της Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού χαρακτηρίζεται από αυξημένη νευρωνική ευαισθησία στους μηχανισμούς αξιολόγησης ανταμοιβής, όπως φαίνεται από ενισχυμένη δραστηριότητα στους δείκτες που σχετίζονται με τη ρυθμιστική λειτουργία των συστημάτων προσδοκίας και ανατροφοδότησης (Raiha et al., 2020).
Παράλληλα, η λειτουργική αποδιοργάνωση των προμετωπιαίων και μεταιχμιακών συνδέσεων, η οποία συνδέεται με εξασθένηση της ανασταλτικής ικανότητας, παρουσιάζεται ως κρίσιμο στοιχείο στη διατήρηση της εθιστικής συμπεριφοράς, περιορίζοντας την ικανότητα αποτίμησης συνεπειών και καθοδήγησης της συμπεριφοράς (Legault et al., 2021). Η εστίαση της ανταμοιβής σε ψηφιακά ερεθίσματα, εις βάρος φυσικών πηγών ενίσχυσης, έχει αποτυπωθεί σε νευροψυχολογικές μελέτες, οι οποίες καταγράφουν μονοδιάστατη προσκόλληση στο ψηφιακό αντικείμενο και σταδιακή μείωση της αξίας των φυσικών ενισχυτών (Pop-Jordanova & Loleska, 2021).
Επιπλέον, η παρατεταμένη αλληλεπίδραση με συστήματα άμεσης ενίσχυσης τροποποιεί τις προσδοκίες ανταμοιβής και ενισχύει διαδικασίες ταχείας ικανοποίησης, όπως έχει αναδειχθεί σε πρόσφατες νευροεπιστημονικές προσεγγίσεις που εξετάζουν τη σταδιακή αναπροσαρμογή της νευρωνικής ευαισθησίας στις τεχνολογικά παραγόμενες ανταμοιβές (Hatfield, 2024). Σε αυτό το πλαίσιο, οι επιβαρύνσεις στις εκτελεστικές λειτουργίες, όπως η γνωστική ευελιξία, η στρατηγική σκέψη και η αναστολή, ενισχύουν τον φαύλο κύκλο της εξάρτησης, καθώς η μειωμένη αυτορρύθμιση αποτελεί ταυτόχρονα αιτία και συνέπεια της υπερβολικής χρήσης (Ioannidis et al., 2022).
Ψυχοκοινωνικοί Μηχανισμοί Ευαλωτότητας στην Ανάπτυξη Εθιστικών Ψηφιακών Συμπεριφορών
3.1 Χαρακτηριστικά προσωπικότητας
Η συμβολή των διαστάσεων της προσωπικότητας στη διαμόρφωση εθιστικών διαδικτυακών συμπεριφορών αποτελεί σταθερό εύρημα της βιβλιογραφίας, καθώς ορισμένα χαρακτηριστικά συνδέονται με αυξημένη αναζήτηση ενίσχυσης, εξωτερική επιβεβαίωση και παρορμητικότητα (Peris et al., 2020; Montag et al., 2021). Η ψυχολογική θεμελίωση αυτής της σύνδεσης εντοπίζεται στον τρόπο με τον οποίο χαρακτηριστικά όπως η συναισθηματική αστάθεια, η αναζήτηση έντονης διέγερσης και η εξωστρεφής κοινωνική συμπεριφορά διαμορφώνουν μοτίβα μειωμένης αυτορρύθμισης, γεγονός που καθιστά πιο πιθανή την ανάπτυξη δυσπροσαρμοστικών μορφών χρήσης (Peris et al., 2020). Η παρορμητικότητα, σε συνδυασμό με την περιορισμένη ικανότητα καθυστέρησης της ανταμοιβής, αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους προγνωστικούς παράγοντες της Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού (Chew & Wong, 2022).
3.2 Αυτορρύθμιση και γνωσιακοί μηχανισμοί
Η έννοια του αυτοελέγχου εμφανίζεται καθοριστική, δεδομένου ότι η μειωμένη ικανότητα αυτορρύθμισης συνδέεται συστηματικά με αυξημένη συμπτωματολογία διαδικτυακού εθισμού (Li et al., 2021). Η διαδικτυακή εξάρτηση αναπτύσσεται σε συνθήκες όπου οι γνωστικοί μηχανισμοί που ρυθμίζουν την παρόρμηση, την προσοχή και τον προγραμματισμό εμφανίζουν αδυναμίες, επιτρέποντας στα ενισχυτικά ψηφιακά ερεθίσματα να κυριαρχούν στις αποφάσεις του ατόμου. Η ανάλυση, αναδεικνύει τη γνωστική ακαμψία και την επαναληπτικότητα, που δυσχεραίνουν τη διαφοροποίηση της συμπεριφοράς ακόμη και όταν οι συνέπειες είναι αρνητικές (Muela et al., 2023).
3.3 Κοινωνικό πλαίσιο και περιβάλλον
Οι κοινωνικές και οικογενειακές συνθήκες αποτελούν κρίσιμους παράγοντες που διαμορφώνουν τόσο την πιθανότητα έναρξης όσο και τη διατήρηση της εθιστικής συμπεριφοράς (Pan et al., 2020). Η κοινωνική απομόνωση, η αποδυνάμωση των οικογενειακών δεσμών και η ενίσχυση της ανάγκης για διαδικτυακή αποδοχή συγκροτούν ένα πλαίσιο αυξημένης ευαλωτότητας, ιδιαίτερα σε αναπτυξιακές φάσεις όπου η ψηφιακή αλληλεπίδραση λειτουργεί ως καθοριστικός χώρος ταυτότητας και διαπροσωπικής νοηματοδότησης (Rosendo-Rios et al., 2022). Τα κίνητρα που οργανώνουν την εμπλοκή με τα ψηφιακά παιχνίδια διαφοροποιούν ουσιαστικά τη δυναμική της συμπεριφοράς, καθώς τα προσανατολισμένα στην επίτευξη ή τη συναισθηματική διαφυγή συνδέονται στενότερα με την εκδήλωση συμπτωμάτων της Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού, ενώ τα κοινωνικά κίνητρα τείνουν να λειτουργούν ως περισσότερο προστατευτικοί παράγοντες (Bäcklund et al., 2022).
Συμπεράσματα
Η εθιστική χρήση διαδικτύου και gaming συγκροτείται μέσω της αλληλεπίδρασης επιδημιολογικών, νευροψυχολογικών, προσωπικών και κοινωνικών παραγόντων, οι οποίοι λειτουργούν αθροιστικά και ενισχυτικά στη διαμόρφωση δυσπροσαρμοστικών μοτίβων. Η θεωρητική διάκριση μεταξύ γενικευμένης διαδικτυακής εξάρτησης και Διαταραχής Διαδικτυακού Παιχνιδιού ενισχύει την εγκυρότητα της αξιολόγησης, ενώ η κατανόηση των μηχανισμών ανταμοιβής και της εκτελεστικής δυσλειτουργίας καθιστά αναγκαία την ανάπτυξη στοχευμένων παρεμβάσεων (Brand et al., 2020). Η πολυπλοκότητα του φαινομένου αναδεικνύει την ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης, ιδίως σε νεαρούς πληθυσμούς που εκτίθενται εντατικά σε ψηφιακά περιβάλλοντα υψηλής ενισχυτικής δυναμικής.
Γράφει η Μαρίλια Μπάρκα, Εθελόντρια Φοιτήτρια Ψυχολογίας στο IASIS at Centro
Βιβλιογραφικές Αναφορές
André, F., Broman, N., Håkansson, A., & Claesdotter-Knutsson, E. (2020). Gaming addiction, problematic gaming and engaged gaming–Prevalence and associated characteristics. Addictive Behaviors Reports, 12, 100324. https://doi.org/10.1016/j.abrep.2020.100324
Bäcklund, C., Elbe, P., Gavelin, H. M., Sörman, D. E., & Ljungberg, J. K. (2022). Gaming motivations and gaming disorder symptoms: A systematic review and meta-analysis. Journal of behavioral addictions, 11(3), 667-688. https://doi.org/10.1556/2006.2022.00053
Brand, M., Rumpf, H. J., King, D. L., Potenza, M. N., & Wegmann, E. (2020). Clarifying terminologies in research on gaming disorder and other addictive behaviors: Distinctions between core symptoms and underlying psychological processes. Current Opinion in Psychology, 36, 49-54. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2020.04.006
Chew, P. K., & Wong, C. M. (2022). Internet gaming disorder in the DSM-5: personality and individual differences. Journal of Technology in Behavioral Science, 7(4), 516-523. https://doi.org/10.1007/s41347-022-00268-0
Hatfield, A. (2024). Doing Links: The Neuroscience of Technology Addiction. Scientific Kenyon: The Neuroscience Edition, 8(1), 11-20. https://digital.kenyon.edu/skneuro/vol8/iss1/4
Ioannidis, K., Grant, J. E., & Chamberlain, S. R. (2022). Problematic usage of the internet and cognition. Current Opinion in Behavioral Sciences, 44, 101104. https://doi.org/10.1016/j.cobeha.2022.101104
Legault, M. C., Liu, H. Z., & Balodis, I. M. (2021). Neuropsychological constructs in gaming disorders: A systematic review. Current Behavioral Neuroscience Reports, 8(3), 59-76. https://doi.org/10.1007/s40473-021-00230-z
Li, S., Ren, P., Chiu, M. M., Wang, C., & Lei, H. (2021). The relationship between self-control and internet addiction among students: a meta-analysis. Frontiers in Psychology, 12, 735755. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.735755
Montag, C., Kannen, C., Schivinski, B., & Pontes, H. M. (2021). Empirical evidence for robust personality-gaming disorder associations from a large-scale international investigation applying the APA and WHO frameworks. Plos one, 16(12), e0261380. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0261380
Muela, I., Navas, J. F., Barrada, J. R., López-Guerrero, J., Rivero, F. J., Brevers, D., & Perales, J. C. (2023). Operationalization and measurement of compulsivity across video gaming and gambling behavioral domains. BMC psychology, 11(1), 407. https://doi.org/10.1186/s40359-023-01439-1
Pan, Y. C., Chiu, Y. C., & Lin, Y. H. (2020). Systematic review and meta-analysis of epidemiology of internet addiction. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 118, 612-622. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2020.08.013
Peris, M., De la Barrera, U., Schoeps, K., & Montoya-Castilla, I. (2020). Psychological risk factors that predict social networking and internet addiction in adolescents. International journal of environmental research and public health, 17(12), 4598. https://doi.org/10.3390/ijerph17124598
Pop-Jordanova, N., & Loleska, S. (2021). Neuropsychological correlates of internet addiction. prilozi, 42(3), 17-28. https://doi.org/10.2478/prilozi-2021-0031
Raiha, S., Yang, G., Wang, L., Dai, W., Wu, H., Meng, G., … & Liu, X. (2020). Altered reward processing system in internet gaming disorder. Frontiers in Psychiatry, 11, 599141. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2020.599141
Rosendo-Rios, V., Trott, S., & Shukla, P. (2022). Systematic literature review online gaming addiction among children and young adults: A framework and research agenda. Addictive Behaviors, 129, 107238. https://doi.org/10.1016/j.addbeh.2022.107238