Έχετε αισθανθεί ποτέ σαν να μην σας αξίζουν αυτά που έχετε επιτύχει; Έχετε νιώσει ότι η επιτυχία σας δεν οφείλεται στις δυνατότητές σας αλλά στο ότι οι άλλοι δεν κατάλαβαν πόσο ανεπαρκής είστε; Αν ναι, τότε ίσως βιώνετε αυτό που οι κλινικοί ψυχολόγοι Dr. Pauline R Clance και Dr. Suzanne A. Imes (1978) όρισαν ως το σύνδρομο του απατεώνα (Imposter syndrome). Οι δυο ψυχολόγοι παρατήρησαν, αρκετά συχνά σε άτομα που είχαν υψηλές φιλοδοξίες, μια αδυναμία να αποδεχθούν και να εσωτερικεύσουν τα επιτεύγματα τους. Τα άτομα με το σύνδρομο του απατεώνα αποδίδουν τα κατορθώματα τους στη τύχη και όχι στην ικανότητα τους. Επίσης τους διατρέχει ένας επίμονος φόβος ότι θα αποκαλυφθούν ως «απατεώνες» (Clance & Imes, 1978).
Οι πρώτες παρατηρήσεις των Clance & Imes έγινε σε μια ομάδα επιτυχημένων γυναικών. Από τις έρευνες που ακολούθησαν διαπιστώθηκε ότι το φαινόμενο συναντάται και στα δύο φύλα και επηρεάζει ένα σημαντικό ποσοστό μορφωμένων ατόμων που εργάζονται σε διάφορους επαγγελματικούς κλάδους και με διαφορετικούς ρόλους. Συγκεκριμένα, στον τομέα της εκπαίδευσης έχουν γίνει μελέτες για την επικράτηση του φαινομένου σε άτομα με ανώτερη εκπαίδευση, φοιτητές και καθηγητές πανεπιστήμιου. Όπως φάνηκε υπάρχουν αρκετές πιθανότητες και οι άνθρωποι με ανώτερη παιδεία να εκδηλώσουν το σύνδρομο του απατεώνα (Weir, 2013).
Το σύνδρομο του απατεώνα δεν είναι μια επίσημη διαταραχή, καταγεγραμμένη στο DSM [Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας]. Πολλοί έμπειροι ψυχολόγοι όμως αναγνωρίζουν ως πραγματικό αυτό το είδος πνευματικής αμφισβήτησης του εαυτού (Huecker et al., 2023). Το ψυχικό προφίλ του «απατεώνα» περιλαμβάνει αρνητικά συναισθήματα όπως: έντονο στρες, φόβο, ντροπή, αμφιβολία, χαμηλή αυτοπεποίθηση και μπορεί να οδηγήσουν σε κατάθλιψη και άγχος (Clance & Imes, 1978).
Το άτομο που νιώθει πως εξαπατά βρίσκεται σε έναν φαύλο κύκλο. Δεν πιστεύει ότι αξίζει την επαγγελματική του αναγνώριση και, στην προσπάθειά του να μην εκτεθεί, γίνεται υπερβολικά σχολαστικό και τελειομανές στην εργασία του. Για να ανταποκριθεί στα δικά του ζητούμενα θέτει για τον εαυτό του πολύ υψηλούς και συχνά μη ρεαλιστικούς στόχους, οι οποίοι στην πραγματικότητα είναι αδύνατοι να επιτευχθούν.
Τι οδηγεί λοιπόν ένα άτομο να μην δείχνει εμπιστοσύνη στης δεξιότητες του;
Οι παράγοντες που οδηγούν ένα άτομο στο να μην δείχνει εμπιστοσύνη στις δεξιότητες του είναι μια πολύπλοκη αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων. Οι οικογενειακές δυναμικές έχουν συνδεθεί με το σύνδρομο του απατεώνα (Castro et al., 2004, Sakulku & Alexander, 2011, Sonnak & Towell, 2001). Πιο συγκεκριμένα, οικογενειακά πρότυπα που έδιναν υπερβολική έμφαση στα επίτευξη, έθεταν μη ρεαλιστικά υψηλά πρότυπα ή χρησιμοποιούσαν ασυνεπή κριτική ή και επαίνους μπορεί να συμβάλλει σε αισθήματα ανεπάρκειας. Η διαρκής σύγκριση με αδέλφια ή συνομηλίκους κατά την παιδική ηλικία μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί το επίμονο αίσθημα ότι δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των γονιών.
Σε φοιτητές που έχουν αυτό το σύνδρομο, οι ερευνητές έχουν βρει μια συσχέτιση με την έλλειψη γονικής μέριμνας στην παιδική ηλικία (Sannak and Towell, 2001) αλλά και με την παρουσία υπερβολικά ελεγκτικού πατέρα (Li et al., 2014, Sonnak & Towell, 2001, Want & Kleitman, 2006). Τέτοιου είδους πρώιμες εμπειρίες σχετίζονται σε αρκετές περιπτώσεις με την εσωτερίκευση της αμφισβήτησης των ικανοτήτων, ανεξάρτητα από τις μετέπειτα επιτυχίες του ατόμου.
Υπάρχουν κάποια ειδικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και περιβαλλοντικοί παράγοντες συμβάλλουν στην έλλειψη εμπιστοσύνης στις δεξιότητες. Η τελειομανία, ο νευρωτισμός, η χαμηλή αυτο-αποτελεσματικότητα και ενισχύουν την τάση για αυτοαμφισβήτηση (Βavata et al., 2020). Σε κάποιες περιπτώσεις η μετάβαση σε νέους ρόλους, το αίσθημα του να είναι κανείς «ξένος» σε ένα περιβάλλον (Weir, 2013), τα έντονα ανταγωνιστικά πλαίσια και η επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να επιδεινώσουν το σύνδρομο του απατεώνα. Ψυχολογικοί μηχανισμοί όπως η δυσκολία στην εσωτερίκευση της επιτυχίας και ο φόβος της «αποκάλυψης» παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στη διατήρηση αυτής της έλλειψης εμπιστοσύνη.
Οι «τύποι» του συνδρόμου του απατεώνα
Σύμφωνα με την Dr. Valerie Young, το σύνδρομο του απατεώνα εκδηλώνεται σε πέντε διακριτούς τύπους ανθρώπων.
- Οι τελειομανείς(perfectionist) εστιάζουν υπερβολικά στις μικρές τους ατέλειες, αδυνατώντας να αναγνωρίσουν την ευρύτερη επιτυχία τους. Η αδυναμία τους να συγχωρήσουν τις αστοχίες τους τούς οδηγεί στο να αμφισβητούν την αξία των επαίνων που λαμβάνουν. Επιπλέον, ο φόβος της μη επίτευξης της τελειότητας συχνά τους αποτρέπει από το να δοκιμάσουν νέα πράγματα.
- Οι ειδικοί(expert) έχουν την ανάγκη να κατέχουν κάθε λεπτομέρεια ενός έργου. Όταν δεν μπορούν να απαντήσουν σε κάποια ερώτηση σχετικά με αυτό, νιώθουν ότι η προετοιμασία τους ήταν ελλιπής και αμφισβητούν την αξία των επιτευγμάτων τους.
- Οι υπερήρωες (superperson)επιδιώκουν την άριστη απόδοση σε κάθε πτυχή της ζωής τους – ως επαγγελματίες, γονείς, φίλοι, συνάδελφοι και γείτονες. Η αποτυχία να ανταποκριθούν στα υψηλά τους πρότυπα σε έναν ρόλο τους προκαλεί θλίψη και τους οδηγεί στην πεποίθηση ότι δεν προσπάθησαν αρκετά, άρα δεν είναι ικανοί.
- Οι διάνοιες (naturalgenius) μαθαίνουν γρήγορα νέα εργαλεία και αναλαμβάνουν εύκολα νέες ευθύνες. Ωστόσο, όταν αντιμετωπίζουν μια πρόκληση, αμφισβητούν τις ικανότητές τους, καθώς περιμένουν από τον εαυτό τους να ανταποκρίνεται με την ίδια ευκολία σε κάθε τομέα.
- Τέλος, οι ατομικιστές (soloist)πιστεύουν ότι πρέπει να τα καταφέρνουν μόνοι τους. Όταν χρειάζεται να ζητήσουν βοήθεια, νιώθουν ότι οι επιτυχίες τους χάνουν την αξία τους, καθώς δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν μια εργασία ανεξάρτητα.
Είναι πιθανό να αναγνωρίσετε στοιχεία του εαυτού σας σε μία ή περισσότερες από αυτές τις κατηγορίες, καθώς το σύνδρομο του απατεώνα συνδέεται στενά με το άγχος και την ανασφάλεια, συναισθήματα που όλοι βιώνουμε σε κάποια στιγμή.
Αντιμετωπίζοντας το σύνδρομο του απατεώνα
Για να ξεπεράσετε το σύνδρομο του απατεώνα, είναι χρήσιμο να θέσετε στον εαυτό σας ορισμένες δύσκολες ερωτήσεις:
- Ποιες βασικές πεποιθήσεις έχω για τον εαυτό μου;
- Πιστεύω ότι αξίζω αγάπη όπως είμαι;
- Πρέπει να είμαι τέλειος/α για να με εγκρίνουν οι άλλοι;
Η υπέρβαση αυτών των συναισθημάτων απαιτεί να νιώσετε άνετα αντιμετωπίζοντας βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις που έχετε για τον εαυτό σας.
Οι παρακάτω είναι κάποιες τεχνικές που πιστεύω ότι μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα που θέλουν να απαλλαγούν από τέτοιες περιοριστικές πεποιθήσεις.
- Αν και ο καθένας μας είναι διαφορετικός θα πρότεινα να προσπαθήσετε να μοιραστείτε τα συναισθήματά σας, μιλώντας σε άλλους για το πώς αισθάνεστε, καθώς οι παράλογες πεποιθήσεις τείνουν να αναπτύσσονται όταν τις κρατάμε κρυφές.
- Επικεντρωθείτε στους άλλους, προσπαθώντας να βοηθήσετε όσους βρίσκονται στην ίδια κατάσταση με εσάς, καθώς βοηθώντας άλλους εξασκείται και τις δικές σας δεξιότητες σας που θα ενισχύσουν την αυτοπεποίθησή σας.
- Κάντε μια ρεαλιστική αξιολόγηση των ικανοτήτων σας, καταγράφοντας τα επιτεύγματά σας και τα δυνατά σας σημεία, συγκρίνοντάς τα με την αυτοαξιολόγησή σας.
- Κάντε μικρά βήματα, επιδιώκοντας να κάνετε τα πράγματα αρκετά καλά και επιβραβεύοντας τον εαυτό σας για τη δράση.
- Αμφισβητήστε τις σκέψεις σας, αναρωτώμενοι αν είναι λογικές, δεδομένων όλων όσων γνωρίζετε. Σταματήστε να συγκρίνετε τον εαυτό σας με τους άλλους, εστιάζοντας στην ακρόαση και το γνήσιο ενδιαφέρον για τους συνομιλητές σας.
- Χρησιμοποιήστε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με μέτρο, καθώς η υπερβολική χρήση τους μπορεί να συνδέεται με αισθήματα κατωτερότητας και η προσπάθεια προβολής μιας ψεύτικης εικόνας που επιδεινώνει τα αισθήματα «απάτης».
- Μην πολεμάτε τα συναισθήματα του μη-ανήκειν, αλλά προσπαθήστε να τα αποδεχτείτε, καθώς μόνο αναγνωρίζοντάς τα μπορείτε να ξετυλίξετε τις βασικές πεποιθήσεις που σας κρατούν πίσω.
Τέλος, δεδομένου ότι πρόκειται για εσωτερικές πεποιθήσεις που δεν σχετίζονται με την πραγματική απόδοση ή τις ικανότητες, πολλοί θα εκπλήσσονταν αν μάθαιναν ποιοι γύρω τους αντιμετωπίζουν το σύνδρομο του απατεώνα. Η λήψη θετικής ανατροφοδότησης από τους συναδέλφους ή η συζήτηση των συναισθημάτων σας με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας μπορεί να είναι σημαντικοί και αποτελεσματικοί τρόποι για να βάλετε τα πράγματα σε μια προοπτική.
Θυμηθείτε ότι αν αισθάνεστε σαν «απατεώνας», σημαίνει ότι έχετε κάποιο βαθμό επιτυχίας στη ζωή σας, τον οποίο αποδίδετε στην τύχη. Προσπαθήστε αντ’ αυτού να μετατρέψετε αυτό το συναίσθημα σε ευγνωμοσύνη, αναγνωρίζοντας τα επιτεύγματά σας. Μην αφήσετε τον φόβο της «αποκάλυψης» να σας κρατήσει πίσω, αλλά εξερευνήστε τις ρίζες αυτού του συναισθήματος. Αν, παρά τις προσπάθειες σας, εξακολουθείτε να έχετε αυτά τα συναισθήματα, ένας επαγγελματίας ψυχικής υγείας μπορεί να σας βοηθήσει να μάθετε πώς να ξεπεράσετε.
Βιβλιογραφία:
Bravata, D.M., Watts, S.A., Keefer, A.L. et al. Prevalence, Predictors, and Treatment of Impostor Syndrome: a Systematic Review. J GEN INTERN MED 35, 1252–1275 (2020). https://doi.org/10.1007/s11606-019-05364-1
Castro, D. M., Jones, R. A., & Mirsalimi, H. (2004). Parentification and the Impostor Phenomenon: An Empirical Investigation. American Journal of Family Therapy, 32(3), 205–216. https://doi.org/10.1080/01926180490425676
Clance, P. R., & Imes, S. A. (1978). The imposter phenomenon in high achieving women: Dynamics and therapeutic intervention. Psychotherapy, 15(3), 241–247. https://doi.org/10.1037/h0086006
Huecker, M. R., Shreffler, J., McKeny, P. T., & Davis, D. (2023, July 31). Imposter phenomenon. StatPearls – NCBI Bookshelf. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK585058/
Impostor Syndrome Institute. Rethinking Impostor Syndrome.
Li, S., Hughes, J. L., & Thu, S. M. (2014). The links between parenting styles and imposter phenomenon. Psi Chi Journal of Psychological Research, 19(2), 50–57. https://doi.org/10.24839/2164-8204.jn19.2.50
Sakulku, J., & Alexander, J. (2011). The Impostor Phenomenon. International Journal of Behavioral Science, 6, 73-92.
Sonnak, C., & Towell, T. (2001). The impostor phenomenon in British university students: Relationships between self-esteem, mental health, parental rearing style and socioeconomic status. Personality and Individual Differences, 31(6), 863–874. https://doi.org/10.1016/S0191-8869(00)00184-7
Want, J., & Kleitman, S. (2006). Imposter phenomenon and self-handicapping: Links with parenting styles and self-confidence. Personality and Individual Differences, 40(5), 961–971. https://doi.org/10.1016/j.paid.2005.10.005
Weir K. (2013, November) Feel like a fraud? American Psychological Association.
Γράφει η Καζναφέρη Ελένη, Ψυχολόγος – Εκπαιδευόμενη Ψυχοθεραπεύτρια, Εθελόντρια Iasis At Centro