Κάθε Χριστούγεννα η ίδια ιστορία επιστρέφει: φάτνη, άστρο, μάγοι, βοσκοί. Μια αφήγηση βαθιά χαραγμένη στη συλλογική μνήμη. Τι συμβαίνει όμως όταν η Ιστορία και η Αρχαιολογία κοιτούν αυτή την ιστορία χωρίς ευχές, αλλά με ερωτήσεις;
Κάθε Δεκέμβρη ανταλλάσσουμε ευχές σχεδόν μηχανικά. Τα Χριστούγεννα έρχονται φορτωμένα εικόνες, σύμβολα και μια ιστορία που μοιάζει αυτονόητη. Κι όμως, πίσω από τη χριστουγεννιάτικη αφήγηση υπάρχει μια πιο σύνθετη πραγματικότητα, εκεί όπου η πίστη, ο μύθος και η Ιστορία δεν ταυτίζονται πάντα.
Η Ιστορία δεν ρωτά «τι πρέπει να πιστεύουμε». Ρωτά τι μπορούμε να γνωρίζουμε. Και τα συμπεράσματά της είναι πιο ανθρώπινα — και ίσως πιο ενδιαφέροντα — απ’ όσο νομίζουμε.
Ευαγγέλια που διαφωνούν μεταξύ τους
Αν τα Ευαγγέλια ήταν θεόπνευστα με την έννοια της ιστορικής ακρίβειας, θα περίμενε κανείς στοιχειώδη συμφωνία. Όμως:
Ο Ματθαίος τοποθετεί τη γέννηση επί Ηρώδη, με μάγους, σφαγή νηπίων και φυγή στην Αίγυπτο.
Ο Λουκάς μιλά για απογραφή του Κυρηνίου, βοσκούς και φάτνη — χωρίς Ηρώδη, χωρίς σφαγή, χωρίς φυγή.
Οι δύο αφηγήσεις δεν μπορούν να ισχύουν ταυτόχρονα. Ο Ηρώδης πέθανε το 4 π.Χ., δηλαδή πρίν γεννηθεί ο Χριστός, ενώ η απογραφή του Κυρηνίου έγινε το 6 μ.Χ. Η αντίφαση δεν είναι ερμηνευτική· είναι χρονολογική.
Όταν η προφητεία προηγείται της πραγματικότητας
Η Βηθλεέμ δεν εμφανίζεται επειδή υπάρχουν ιστορικά στοιχεία, αλλά επειδή «έπρεπε» να εμφανιστεί. Σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση, ο Μεσσίας όφειλε να συνδέεται με τον Δαβίδ και τον τόπο καταγωγής του.
Ο Ιησούς, όμως, ήταν γνωστός ως Ναζωραίος. Η Βηθλεέμ λειτουργεί θεολογικά, όχι γεωγραφικά. Οι ευαγγελικές αφηγήσεις δεν καταγράφουν γεγονότα· προσαρμόζουν γεγονότα ώστε να ταιριάξουν σε προφητείες.
Η σφαγή των νηπίων και η σιωπή της Ιστορίας
Η σφαγή των βρεφών αποτελεί ένα από τα πιο δραματικά στοιχεία της χριστουγεννιάτικης αφήγησης. Αναφέρεται όμως μόνο στο Κατά Ματθαίον. Καμία άλλη ιστορική πηγή της εποχής δεν την επιβεβαιώνει, ούτε καν ο Ιώσηπος, ο οποίος περιγράφει με λεπτομέρεια τα εγκλήματα του Ηρώδη.
Για την Ιστορία, αυτή η σιωπή δεν είναι ουδέτερη. Είναι καθοριστική.
Μύθος ή σκόπιμη ανακατασκευή της Ιστορίας;
Ο μύθος δεν είναι ψέμα από μόνος του. Ψέμα γίνεται όταν ζητά να αντικαταστήσει την Ιστορία. Και αυτό ακριβώς συνέβη με την ευαγγελική αφήγηση της γέννησης: με τον χρόνο έπαψε να λειτουργεί κυρίως ως συμβολισμός και παρουσιάστηκε ως ιστορικό γεγονός, όχι ως θεολογική ερμηνεία.
Οι αντιφάσεις μεταξύ των Ευαγγελίων, οι χρονολογικές ασυμφωνίες και η επιλεκτική χρήση της εβραϊκής παράδοσης δεν αντιμετωπίστηκαν ως στοιχεία ανθρώπινης γραφής, αλλά καλύφθηκαν από τον μανδύα του «θεόπνευστου».
Έτσι, ο μύθος μετατράπηκε σε βεβαιότητα και η αφήγηση σε δόγμα. Όχι επειδή το απαιτούσαν τα ιστορικά δεδομένα, αλλά επειδή το απαιτούσε η ανάγκη νομιμοποίησης: ενός Μεσσία που έπρεπε να «ταιριάζει» στις προφητείες, ακόμη κι αν η πραγματικότητα αντιστεκόταν. Εκεί ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα — όχι στην ύπαρξη μύθου, αλλά στη σκόπιμη ανακατασκευή της Ιστορίας, ώστε να υπηρετήσει μια θεολογική αλήθεια που παρουσιάστηκε ως αδιαμφισβήτητο γεγονός.
Αλήθεια αντί ευκολίας
Η Ιστορία δεν αφαιρεί νόημα από τη γιορτή. Αφαιρεί μόνο τη βεβαιότητα του αλάθητου. Και ίσως αυτό να είναι πιο τίμιο: να ξεχωρίζουμε την πίστη από την αφήγηση και τον συμβολισμό από το γεγονός.
Γιατί η αλήθεια δεν έχει ανάγκη τη θεοπνευστία για να σταθεί. Και ο μύθος δεν χρειάζεται να παριστάνει την Ιστορία για να συγκινεί.
Αντί για ευχές
Ίσως φέτος αξίζει μια διαφορετική ευχή: να έχουμε το θάρρος να κοιτάμε τις παραδόσεις μας χωρίς φόβο, αλλά και χωρίς αυταπάτες.
Γιατί μόνο όταν ο μύθος σταματά να παριστάνει την αλήθεια, μπορεί η αλήθεια να ακουστεί καθαρά.