Το παρόν άρθρο εξετάζει τον ρόλο της γλώσσας στη διαμόρφωση και αναπαραγωγή κοινωνικών στερεοτύπων και στίγματος στο δημόσιο λόγο. Σκοπός είναι η Αναδειξη της σημασία μιας προσεκτικής επιλογής λέξεων και γραμματικών δομών ως εργαλείων για την αποδόμηση προκαταλήψεων και την ενίσχυση της κοινωνικής ισότητας. Με βάση θεωρητικές προσεγγίσεις από τη γλωσσολογία, την κοινωνιολογία και τις επιστήμες της επικοινωνίας, προτείνονται κατευθύνσεις για μια “γλωσσική” πολιτική με συμπερίληψη. Επιπλέον θα εξηγήσουμε παρακάτω αναλυτικά γιατί είναι επιτακτική ανάγκη να επανεξετασθεί ο κώδικας δημοσιογραφικής δεοντολογίας.
1. Εισαγωγή
Η γλώσσα δεν αποτελεί απλώς μέσο επικοινωνίας, αλλά διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο και αλληλεπιδρούν κοινωνικά (Fairclough, 1992). Στο δημόσιο λόγο—μέσα από ΜΜΕ, πολιτικές ομιλίες, εκπαιδευτικό υλικό—οι λέξεις μπορούν να ενισχύσουν ή να αμβλύνουν το στίγμα που συστηματικά επηρεάζει συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων.
2. Θεωρητικό Πλαίσιο
2.1 Ορισμός και μηχανισμοί στίγματος
Το στίγμα ορίζεται ως η αφομοίωση μίας ομάδας ως “διαφορετικής” ή “κατώτερης” με βάση χαρακτηριστικά όπως η φυλή, το φύλο, το σεξουαλικό προσανατολισμό, η αναπηρία ή η ψυχική υγεία (Goffman, 1963). Σύμφωνα με τους Link & Phelan (2001), το στίγμα αναπαράγεται μέσω τεσσάρων σταδίων: επισήμανση διαφορών, σύνδεση με αρνητικά στερεότυπα, διαχωρισμός “εμείς-αυτοί” και απώλεια δύναμης των στιγματισμένων.
2. 2 Ο ρόλος της γλώσσας
Η γλωσσική πράξη δεν είναι ουδέτερη· κατευθύνει και πλαισιώνει την πραγματικότητα (Lakoff, 2004). Με τη χρήση συγκεκριμένων ρημάτων, επιρρημάτων ή προσδιορισμών, η γλώσσα μπορεί είτε να αποστασιοποιεί (π.χ. «ασθενής ψυχικά»), είτε να ανθρώπινη-ποιεί (π.χ. «άτομο με διαγνωσμένη ψυχική νόσο»), επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο το κοινό κατανοεί και συμπάσχει.
3. Σημασία της Σωστής Χρήσης της Γλώσσας
-
Μείωση αρνητικού φορτίου: Η αποφυγή στιγματιστικών όρων (π.χ. «τρελός», «ψυχασθενής») προλαμβάνει την αναπαραγωγή προκαταλήψεων (Corrigan & Watson, 2002).
-
Ενίσχυση ενσυναίσθησης: Οικοδομώντας λόγο που σέβεται την υποκειμενικότητα των ανθρώπων, προωθείται η ισότιμη κοινωνική συμμετοχή.
-
Δημιουργία πολιτικών χωρίς αποκλεισμούς: Πολιτική γλώσσα που αναγνωρίζει και αποδέχεται τη διαφορετικότητα ευνοεί τη διαμόρφωση θεσμών προσβάσιμων σε όλους.
3.1 Ο Ρόλος στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και στη Δημοσιογραφία
Τα ΜΜΕ και οι δημοσιογράφοι διαμορφώνουν ατζέντες και πλαίσια ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων· μέσω της επιλογής όρων και γραμματικών δομών επηρεάζουν άμεσα τις στάσεις του κοινού απέναντι σε ομάδες που συχνά στιγματίζονται. Η πρόσφατη μελέτη «Επανεξέταση Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας & Προτάσεις Αλλαγών» (Μουσμούτη & Γιαννόγλου 2022) καταγράφει πώς η γλώσσα των ειδήσεων μπορεί να ενισχύσει ή να μετριάσει το στίγμα:
-
Θετικές πρακτικές: περιορισμένη ψυχιατρικοποίηση του εγκλήματος, μείωση χρήσης στιγματιστικής ορολογίας, και ανάδειξη θεμάτων ψυχικής υγείας (εφηβεία, συνθήκες νοσηλείας) (Πηγή: Σβήνουμε το στίγμα.)
-
Αρνητικές πρακτικές: επίμονος στιγματισμός σε συνάφεια με εγκληματικότητα και βία, ηθικολογία, άμεση ή έμμεση στόχευση σε άτομα ή θύματα (Πηγή: Σβήνουμε το στίγμα.)
Η μελέτη τονίζει ότι η επιλογή των λέξεων από τους δημοσιογράφους αντανακλά τόσο τις προσωπικές τους στάσεις όσο και τις κοινωνικές προκαταλήψεις, επηρεάζοντας την εικόνα που σχηματίζει το κοινό για την αναπηρία και τις ψυχικές διαταραχές (Πηγή:Σβήνουμε το στίγμα.)
3.2 Επιδράσεις στο Δημόσιο Λόγο
-
Μορφοποίηση ατζέντας: Όταν τα μέσα υιοθετούν συναισθηματικούς ή ηθικολογικούς τίτλους («ανατριχιαστικό έγκλημα από ψυχικά ασθενή»), εστιάζουν στο «εξαιρετικό» και εντείνουν το φόβο. (Πηγή: Σβήνουμε το στίγμα.)
-
Πρόσβαση στην πληροφορία: Με την ορθή γλωσσική πρακτική και την τεκμηρίωση, διασφαλίζεται η ισότιμη πρόσβαση των στιγματισμένων ομάδων στην ενημέρωση, όπως προβλέπουν διεθνείς κανονισμοί (Σύμβαση ΗΕ για τα Δικαιώματα ΑμεΑ, άρθρα 8–9) (Πηγή:Σβήνουμε το στίγμα.)
-
Κοινωνική ενσωμάτωση: Οι δημοσιογραφικοί κώδικες δεοντολογίας πρέπει να συμπεριλαμβάνουν σαφείς οδηγίες για αποφυγή αρνητικών στερεοτύπων και να προωθούν τη μετατόπιση από το «εμείς–αυτοί» σε μια οπτική «κοινής εμπειρίας» (Πηγή: Σβήνουμε το στίγμα.)
4. Προτάσεις Πρακτικής Εφαρμογής
-
Ενσωμάτωση των ευρημάτων της μελέτης στο επίσημο εγχειρίδιο δημοσιογραφικής δεοντολογίας, εμπλουτίζοντας τους Κώδικες με παραδείγματα ορθών/λανθασμένων όρων (Μουσμούτη & Γιαννόγλου, 2022).
-
Σεμινάρια και εργαστήρια για δημοσιογράφους με χρήση πραγματικών αποσπασμάτων ειδήσεων (πλεονεκτήματα/παγίδες γλωσσικής επιλογής).
-
Συμμετοχική αξιολόγηση: Προσέλκυση εκπροσώπων ατόμων με αναπηρία σε επιτροπές επιμέλειας περιεχομένου, ώστε να διασφαλίζεται ο σεβασμός και η ακρίβεια στην απεικόνιση.
-
Ψηφιακά εργαλεία ελέγχου: Ανάπτυξη λογισμικού που εντοπίζει στιγματιστικούς όρους σε άρθρα και εκπομπές, με προτεινόμενες διορθώσεις.
5. Συμπεράσματα
Η γλώσσα αποτελεί βασικό παράγοντα διαμόρφωσης κοινωνικής πραγματικότητας και καλλιέργειας συμπεριφορών. Η σκόπιμη και τεκμηριωμένη διαχείρισή της συμβάλλει ουσιαστικά στην αποδόμηση των κοινωνικών στερεοτύπων και την προώθηση μίας κοινωνίας με σεβασμό στη διαφορετικότητα. Η υιοθέτηση πρακτικών γλωσσικής πολιτικής, η εκπαίδευση των φορέων δημόσιου λόγου και η συνεχής αξιολόγηση των κειμένων αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις για έναν δημόσιο διάλογο χωρίς αποκλεισμούς. Η ορθή γλωσσική χρήση στον δημόσιο λόγο, και πρωτίστως στη δημοσιογραφία, αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την αποδόμηση του στίγματος.
Βιβλιογραφία
-
Corrigan, P. W., & Watson, A. C. (2002). Understanding the impact of stigma on people with mental illness. World Psychiatry, 1(1), 16–20.
-
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change. Polity Press.
-
Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Simon & Schuster.
-
Lakoff, G. (2004). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.
-
Link, B. G., & Phelan, J. C. (2001). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27, 363–385
-
Μουσμούτη, Μ., & Γιαννόγλου, Β. (2022). Επανεξέταση Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας & Προτάσεις Αλλαγών. Αθήνα. Σβήνουμε το στίγμα
-
Πηγές