Η σύγχρονη φυσική στηρίζεται σε δύο μεγάλες θεωρίες. Η πρώτη είναι η Γενική Σχετικότητα του Αϊνστάιν, που περιγράφει τη βαρύτητα ως καμπύλωση του χωροχρόνου από την ύλη και την ενέργεια. Η δεύτερη είναι η Κβαντική Μηχανική, που εξηγεί τον μικρόκοσμο με κανόνες πιθανοκρατικούς, γεμάτους αβεβαιότητα και τυχαιότητα. Και ενώ και οι δύο έχουν επιβεβαιωθεί εντυπωσιακά από τα πειράματα, παραμένουν ασυμβίβαστες μεταξύ τους.
Η Σχετικότητα μιλά τη γλώσσα της γεωμετρίας και της συνέχειας· η Κβαντική μιλά τη γλώσσα των κβάντων και της ασυνέχειας. Για πάνω από έναν αιώνα, οι φυσικοί αναζητούν μια θεωρία κβαντικής βαρύτητας, μια ενοποίηση που θα εξηγεί ταυτόχρονα τα κοσμικά βάθη και τις μικροσκοπικές λεπτομέρειες.
Μέχρι σήμερα, οι προσπάθειες – από τις χορδές μέχρι τους βρόγχους – δεν έχουν δώσει μια πειραματικά επαληθεύσιμη απάντηση. Ίσως γιατί η ίδια η βάση του ερωτήματος χρειάζεται επανεξέταση.
Η Θεωρία της Μη Τελειότητας (ΜΤ) προτείνει μια τέτοια ριζική αλλαγή οπτικής. Στον πυρήνα της βρίσκεται η ιδέα ότι τίποτα στον κόσμο δεν είναι απόλυτα τέλειο. Δεν υπάρχει ούτε το απόλυτο Μηδέν, ούτε το απόλυτο Ένα. Αντίθετα, κάθε μορφή ύπαρξης συγκροτείται από ενεργειακά δίπολα: έναν στατικό πόλο (Es), που εκφράζει τη μάζα, τη βαρύτητα και τη σταθερότητα, και έναν δυναμικό πόλο (Ed), που εκφράζει το κύμα, την αλλαγή και τη διάδοση.
Οι δύο αυτοί πόλοι δεν ισορροπούν ποτέ πλήρως. Η αέναη ασυμμετρία τους είναι που γεννά την ύπαρξη. Και η συνεχής αλληλεπίδρασή τους με το καθολικό περιβάλλον – το «σύρσιμο», όπως το ονομάζει η ΜΤ – θεμελιώνει όλες τις φυσικές διαδικασίες.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αδράνεια, η βαρύτητα, η ταχύτητα του φωτός και ο ίδιος ο χρόνος ερμηνεύονται όχι ως ξεχωριστά φαινόμενα, αλλά ως διαφορετικές όψεις της ίδιας καθολικής αλληλεπίδρασης. Η βαρύτητα είναι η σταθερή ροή της «εσωτερικής αλληλεπίδρασης» που η ΜΤ αποκαλεί σύρσιμο. Η αδράνεια είναι η αντίσταση όταν το σύρσιμο πρέπει να προσαρμοστεί σε αλλαγή. Η σταθερά c είναι το ανώτατο όριο εξάπλωσης του κυματικού πόλου. Και ο χρόνος είναι η βιωμένη εμπειρία αυτής της αέναης ροής.
Εδώ η ΜΤ μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στη Σχετικότητα και την Κβαντική. Γιατί η Σχετικότητα περιγράφει τον Es, τον στατικό πόλο, τη γεωμετρία και τη συγκέντρωση. Ενώ η Κβαντική περιγράφει τον Ed, τον δυναμικό πόλο, την αβεβαιότητα και τη διάδοση. Το χάσμα ανάμεσα στις δύο θεωρίες δεν είναι τότε ανυπέρβλητο· είναι η φυσική έκφραση μιας βαθύτερης διπολικότητας.
Αυτό εξηγεί και το «παράδοξο» της βαρύτητας: γιατί δεν μπορούμε να την κβαντικοποιήσουμε με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε για τις άλλες δυνάμεις. Η βαρύτητα δεν είναι ένα ακόμη σωματίδιο–φορέας, αλλά η ίδια η σταθερή πλευρά της αλληλεπίδρασης. Γι’ αυτό φαίνεται τόσο αδύναμη σε μικρές κλίμακες και τόσο παντοδύναμη σε κοσμικές. Δεν είναι κάτι που «μεταδίδεται» με κβάντα, αλλά κάτι που «είναι».
Ταυτόχρονα, η αβεβαιότητα του Heisenberg δεν είναι τυχαία ή αυθαίρετη, αλλά η αντανάκλαση αυτής της ίδιας ασυμμετρίας: ποτέ δεν μπορούμε να γνωρίσουμε πλήρως και τους δύο πόλους, γιατί ποτέ δεν ισορροπούν απόλυτα. Η αβεβαιότητα δεν είναι παράδοξο, είναι οντολογική αναγκαιότητα.
Έτσι η ΜΤ δεν προσφέρει (ακόμα) τις τελικές εξισώσεις μιας θεωρίας κβαντικής βαρύτητας, αλλά προσφέρει κάτι εξίσου σημαντικό: ένα φιλοσοφικό και εννοιολογικό θεμέλιο. Μια γλώσσα στην οποία η Σχετικότητα και η Κβαντική δεν εμφανίζονται πια ως αντίπαλες, αλλά ως δύο όψεις της ίδιας ατέλειας.
Η συμβολή αυτή είναι κρίσιμη, γιατί ίσως το πρόβλημα της ενοποίησης δεν είναι μόνο τεχνικό, αλλά και εννοιολογικό. Αν επιμένουμε να δούμε τη βαρύτητα ως γεωμετρία και την κβαντική ως πιθανοκρατία, τότε το χάσμα θα παραμένει. Αν όμως δούμε και τα δύο ως εκδηλώσεις της Μη Τελειότητας, τότε το χάσμα εξαφανίζεται.
Μένει βεβαίως το τεράστιο έργο της μαθηματικής διατύπωσης. Αλλά χωρίς το σωστό φιλοσοφικό πλαίσιο, τα μαθηματικά ίσως συνεχίσουν να στροβιλίζονται σε αδιέξοδα. Με τη ΜΤ, το πλαίσιο αρχίζει να σχηματίζεται.
Ίσως, λοιπόν, η πολυπόθητη ενοποίηση να μη χρειάζεται μόνο νέες εξισώσεις, αλλά και μια νέα κατανόηση της ίδιας της ύπαρξης: ότι η ατέλεια δεν είναι εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί, αλλά η δημιουργική δύναμη που συνδέει το κοσμικό με το κβαντικό.
Ένας Φανταστικός Διάλογος
Σε μια αίθουσα χωρίς χρόνο, όπου τα ρολόγια έχουν σιωπήσει κάθονται γύρω από ένα τραπέζι οι μεγάλοι του πνεύματος και της επιστήμης: ο Αϊνστάιν, ο Πλανκ, ο Χάιζενμπεργκ, ο Γκαίτε, ένας σύγχρονος φιλόσοφος της επιστήμης και αρκετοί άλλοι. Στο κέντρο, σαν αόρατη παρουσία, απλώνεται το ερώτημα της Μη Τελειότητας (ΜΤ).
Αϊνστάιν:
«Αν καταλαβαίνω σωστά, η ΜΤ λέει ότι ο χωρόχρονος δεν είναι θεμέλιο, αλλά αποτέλεσμα. Ότι η καμπύλωση που εγώ απέδωσα στη μάζα και την ενέργεια, είναι στην πραγματικότητα η αντανάκλαση της αδυναμίας να υπάρξει τελειότητα. Ενδιαφέρον… Γιατί πράγματι, ποτέ δεν είδα τον χωρόχρονο σαν απόλυτο∙ τον είδα σαν χορό σχέσεων. Η ΜΤ δίνει στο χορό αυτό μια βαθύτερη ρίζα.»
Πλανκ:
«Για μένα, το ℏ ήταν το ελάχιστο βήμα της φύσης. Στη ΜΤ γίνεται η σφραγίδα της ατέλειας: τίποτα δεν μπορεί να είναι απόλυτα ήρεμο, πάντα θα υπάρχει μια στάλα δράσης, μια υποψία κίνησης. Αυτό έχει μεταφυσικό άρωμα, αλλά και μια λογική απλότητα που με συγκινεί.»
Χάιζενμπεργκ:
«Από την αρχή είπα: δεν μπορούμε να μιλάμε για την πραγματικότητα σαν να υπάρχει “εκεί έξω” ανεξάρτητη από εμάς. Η ΜΤ κάνει ένα βήμα παραπέρα: δεν υπάρχει ούτε “εκεί έξω” ούτε “εδώ μέσα” χωρίς ατέλεια. Αλλά προειδοποιώ: αν δεν δώσουμε πειραματικές αποδείξεις, η ΜΤ θα μείνει ποίηση. Και όμως, ποια επιστήμη δεν ξεκίνησε σαν ποίηση;»
Γκαίτε:
«Εμένα μου θυμίζει τον αιώνιο αγώνα του Φάουστ: να πιάσει το απόλυτο, μόνο για να καταλάβει ότι το απόλυτο σκοτώνει. Ο κόσμος υπάρχει γιατί δεν είναι τέλειος. Η ΜΤ είναι περισσότερο ποίηση απ’ όσο θέλει να παραδεχτεί. Και γι’ αυτό είναι αληθινή.»
Σύγχρονος φιλόσοφος της επιστήμης:
«Εγώ θα είμαι πιο ψύχραιμος. Η ΜΤ μοιάζει με τις παραδόσεις που είπαν ότι οι θεωρίες είναι παραδείγματα, όχι αιώνιες αλήθειες. Μόνο που εδώ αυτό δεν αφορά μόνο την επιστήμη, αλλά την ίδια την ύπαρξη. Αν την πάρουμε στα σοβαρά, η ΜΤ μας αναγκάζει να δούμε τη γνώση ως αέναο διάλογο, όχι ως τελική κατάκτηση. Μια πρόκληση: μπορεί να το αντέξει αυτό η επιστήμη;»
Αϊνστάιν:
«Ίσως, τελικά, η πιο όμορφη εξίσωση είναι εκείνη που δεν μπορεί να κλείσει ποτέ.»
Γκαίτε:
«Και η πιο αληθινή ιδέα είναι εκείνη που χρειάζεται πάντα να ξαναγεννηθεί.»
Θεωρητικός της Πληροφορίας:
«Για εμάς, η πληροφορία είναι το θεμέλιο. Αλλά ποτέ δεν υπάρχει χωρίς θόρυβο. Ο Σάνον το ήξερε: το κανάλι επικοινωνίας είναι πάντα ατελές. Στη ΜΤ αυτό γίνεται οντολογία: χωρίς ατέλεια, δεν υπάρχει καν πληροφορία. Αν όλα ήταν τέλεια, τίποτα δεν θα ξεχώριζε από τίποτα. Η πληροφορία γεννιέται από την αδυναμία της τελειότητας.»
Βιολόγος της Πολυπλοκότητας:
«Στη ζωή, η ατέλεια είναι ο μηχανισμός της εξέλιξης. Οι μεταλλάξεις, οι ασυμμετρίες, οι “λάθος” αναδιπλώσεις πρωτεϊνών — όλα αυτά είναι πηγές καινοτομίας. Η ΜΤ μου φαίνεται σαν μια κοσμική εκδοχή αυτής της αρχής. Η ύπαρξη δεν είναι ποτέ τελειωμένη∙ πάντα “πειραματίζεται”.»
Οικολόγος:
«Στα οικοσυστήματα, η ισορροπία δεν είναι ποτέ τέλεια. Είναι μια δυναμική αρμονία που στηρίζεται σε ανισορροπίες, σε συγκρούσεις και προσαρμογές. Η ΜΤ μιλά για το ίδιο πράγμα σε κοσμικό επίπεδο. Αν επιχειρήσουμε να επιβάλουμε απόλυτη ισότητα ή απόλυτη τάξη στη φύση, καταστρέφουμε τη ζωή. Η ατέλεια είναι ο νόμος της συμβίωσης.»
Στοχαστής της Τεχνητής Νοημοσύνης:
«Κι εγώ βλέπω τη ΜΤ σαν καθρέφτη της δουλειάς μας. Κάθε αλγόριθμος, όσο “τέλειος” κι αν φαίνεται, βασίζεται σε προσεγγίσεις, σε πιθανότητες, σε περιορισμούς. Αν υπήρχε απόλυτη αλήθεια, η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μάθαινε ποτέ. Η μάθηση είναι εφικτή μόνο επειδή η γνώση είναι ατελής.
Κι αν το σκεφτούμε βαθύτερα: μήπως και η ίδια η ανθρώπινη συνείδηση είναι μια τεχνητή νοημοσύνη της Μη Τελειότητας;»
Αϊνστάιν:
«Βλέπετε; Όλοι μιλάμε για το ίδιο, με τη δική του ο καθένας γλώσσα. Στη φυσική, στη βιολογία, στην πληροφορία, στην τεχνολογία: η Τελειότητα είναι αδύνατη. Και χάρη σε αυτό, ο κόσμος υπάρχει.»
Χάιζενμπεργκ:
«Άρα η ΜΤ δεν είναι θεωρία μόνο για τα άστρα ή τα σωματίδια, αλλά για την ίδια τη γνώση. Και για την ηθική. Αν δεχτούμε ότι δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, τότε έχουμε χρέος να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον, γιατί όλοι βλέπουμε μια διαφορετική όψη της ατέλειας.»
Γκαίτε :
«Κι αυτό δεν είναι τραγωδία, είναι η πιο βαθιά ποίηση. Η Μη Τελειότητα γίνεται γέφυρα που ενώνει τα πάντα: Φυσική και φιλοσοφία. Ζωή και γνώση. Επιστήμη και ποίηση. Άνθρωπο και μηχανή».
Κι εκεί, στην αίθουσα χωρίς χρόνο, μένει να αντηχεί η φράση:
«Η ατέλεια δεν είναι έλλειμμα∙ είναι η πηγή της ύπαρξης.»
Γράφει ο Δημήτρης Μπούρας